Η μεγαλύτερη απάτη στην ιστορία

Μια από τις αγαπημένες συνήθειες των οικονομολόγων είναι να επινοούν φανταχτερά ονόματα και πολύπλοκους όρους. Ενώ οι περισσότερες επιστήμες επιδιώκουν να κάνουν τα σύνθετα πράγματα απλά προκειμένου μεγαλύτερη μάζα του πληθυσμού να μπορεί να τα κατανοήσει, η οικονομική επιστήμη πολλές φορές φαίνεται σαν να θέλει να πετύχει το ακριβώς αντίθετο. Δηλαδή να δείχνει αρκετά πιο πολύπλοκη και σύνθετη από ότι πραγματικά μπορεί να είναι.

Και όταν δίπλα σε ευφάνταστα ονόματα και σύνθετους οικονομικούς όρους προσθέτεις κάποια εξελιγμένα μαθηματικά μοντέλα, έναν περιορισμένο έλεγχο της αγοράς και ορισμένους άπληστους τραπεζίτες και επενδυτές, παίρνεις ένα από τα μεγαλύτερα οικονομικά σκάνδαλα που θα γνωρίσει ποτέ η παγκόσμια οικονομία.

Παρακάτω λοιπόν θα δούμε βήμα-βήμα και με όσο πιο απλό τρόπο γίνεται, πως το 2008 στην Αμερική ξέσπασε μια τεράστια κρίση εξαιτίας του μεγαλύτερου συστήματος κερδοσκοπίας που έχει στηθεί μέχρι σήμερα.

Πράξη 1

Μετά το τέλος του Ψυχρού πολέμου, μαθηματικοί και άλλοι επιστήμονες στράφηκαν προς το Χρηματιστήριο για να αναζητήσουν νέες  μορφές κερδοφορίας. Λίγο αργότερα, δημιουργήθηκαν τα «παράγωγα»(Derivatives). Τα παράγωγα είναι οικονομικά συμβόλαια μεταξύ ιδιωτών, τα οποία μπορούν να αγορασθούν ή να πουληθούν  και έχουν μια κλιμακούμενη οικονομική αξία. Η αξία τους καθορίζεται από το αντικείμενο για το οποίο δημιουργήθηκαν και επηρεάζεται από αρκετούς παράγοντες, φυσικούς ή μη.

Για παράδειγμα ένας ελαιοπαραγωγός θα μπορούσε να δημιουργήσει ένα παράγωγο για τη σοδειά λαδιού που θα πουλήσει την επόμενη χρονιά βασιζόμενος στις τιμές λαδιού της φετινής σεζόν. Επενδυτές θα αγόραζαν πιθανότατα το συγκεκριμένο παράγωγο εξασφαλίζοντας στον παραγωγό ότι θα καταφέρει να πουλήσει τη σοδειά του επόμενου έτους στην τιμή της φετινής αξίας του λαδιού.

Οι επενδυτές από τη μεριά τους αγοράζουν το παράγωγο επειδή προσδοκούν ότι θα αυξηθεί η τιμή του λαδιού οπότε θα μπορούν  να πουλήσουν μελλοντικά σε υψηλότερες τιμές το συγκεκριμένο «συμβόλαιο» αποκομίζοντας το αντίστοιχο κέρδος. Αν όμως η τιμή του λαδιού μειωθεί, οι επενδυτές θα χάσουν αντίστοιχα μέρος των χρημάτων τους.

Για τον παραγωγό λαδιού, το παράγωγο είναι μία «εξασφάλιση» της σοδειάς του, για τους επενδυτές είναι ένα ρίσκο που δέχονται να πάρουν με στόχο το κέρδος.

Πράξη 2

Η Αμερικανική κυβέρνηση προχώρησε σταδιακά σε ελαχιστοποίηση των ελέγχων στην αγοραπωλησία «παραγώγων» δημιουργώντας  στις αρχές του 2000 μια αρκετά ελεύθερη αγορά γύρω από αυτά.

Πράξη 3

Δημιουργήθηκαν τα CDO. Τι ήταν αυτά;

Μια τράπεζα έδινε σε έναν Αμερικάνο πολίτη ένα στεγαστικό δάνειο. Μέχρι κάποιο σημείο της ιστορίας, αν ο πολίτης αδυνατούσε να πληρώσει το δάνειο, η τράπεζα θα έπαιρνε πίσω τα χρήματα μέσω πλειστηριασμού του σπιτιού του, όμως και πάλι το πιθανότερο ήταν να μην πάρει ολόκληρο το ποσό. Οπότε οι τράπεζες ήταν πολύ προσεκτικές στη χορήγηση δανείων αφού ήθελαν να εξασφαλίσουν ότι ο δανειολήπτης θα ήταν σε θέση να το αποπληρώσει.

Μετά από κάποιο σημείο της ιστορίας όμως  οι τράπεζες έπαψαν να ενδιαφέρονται για την αποπληρωμή. Ο λόγος;

Μεγάλες επενδυτικές τράπεζες αγόραζαν την υποθήκη των σπιτιών από τις τράπεζες  που χορηγούσαν τα στεγαστικά δάνεια και έτσι τις αποπλήρωναν πολύ νωρίτερα από τον δανειολήπτη. Γιατί όμως οι επενδυτικές τράπεζες επιδίωκαν και αγόραζαν αυτές τις υποθήκες; Διότι με αυτές έφτιαχναν παράγωγα!

Συγκέντρωναν εκατοντάδες τέτοια στεγαστικά δάνεια δημιουργώντας με αυτά παράγωγα και τα πουλούσαν σε επενδυτές σαν μία χαμηλού ρίσκου επένδυση. Τι ασφαλέστερο άλλωστε για έναν επενδυτή από το να ποντάρει τα χρήματα σου σε κάτι που σχετίζεται με την ακίνητη περιουσία. Πλέον το χρέος του δανειολήπτη προς την πρώτη τράπεζα η οποία του είχε χορηγήσει το δάνειο, έχει μεταφερθεί σε ιδιώτες από κάθε μεριά του κόσμου.

Τα παράγωγα αυτά ονομάστηκαν CDO (Collateralized Debt Obligations) και όσο πιο ριψοκίνδυνα ήταν τα στεγαστικά δάνεια που χορηγούνταν, τόσο μεγαλύτερη απόδοση περίμεναν από τα συγκεκριμένα παράγωγα οι επενδυτές οπότε και τα προτιμούσαν.

Πράξη 4

Οι οίκοι αξιολόγησης βαθμολογούσαν με ΑΑΑ (υψίστης ασφαλείας) την πλειονότητα των CDO. Αυτό με απλά λόγια σήμαινε ότι θεωρούσαν απόλυτα ασφαλή επένδυση για έναν ιδιώτη την αγορά των συγκεκριμένων παραγώγων. Όπως όμως προέκυψε στην πορεία, οι επενδυτικές τράπεζες συχνά δωροδοκούσαν τους οίκους αξιολόγησης προκείμενου αυτοί να δίνουν υψηλές αξιολογήσεις στα CDO τους.

Όταν έσκασε η φούσκα και οι οίκοι αξιολόγησης ρωτήθηκαν για τις κρίσεις τους, η απάντηση που έδωσαν ήταν ότι οι αξιολογήσεις αυτές είναι απλές γνώμες και δεν θα έπρεπε να λαμβάνονται τόσο σοβαρά υπόψιν από τους επενδυτές.

Η επόμενη κίνηση στην σκακιέρα έγινε από μια εταιρεία κολοσσό. Μια παγκόσμια πολυεθνική τεράστιου βεληνεκούς η οποία επινόησε μια ιδιαίτερα κερδοφόρα πολιτική, που είχε όμως μόνο βραχυπρόθεσμα οφέλη, με αποτέλεσμα αργότερα αυτή η πολιτική να γυρίσει μπούμερανγκ και να εξελιχθεί σε μια «πυρηνική βόμβα» απειλώντας τα θεμέλια όλου του σύγχρονου εμπορικού κόσμου.

Πότε θα έσκαγε αυτή η βόμβα; Η συνέχεια στην παρακάτω...

Πράξη 5

Ξεκινάει να μπαίνει δυναμικά στο παιχνίδι ένας ασφαλιστικός κολοσσός, η AIG. Αυτή ξεκίνησε να προωθεί τα «Ασφάλιστρα Ισχυρού Κινδύνου», γνωστά ως CDS (Credit Default Swaps). Τι ήταν αυτά;

Ήταν μια «ασφάλεια» για κάποιον που αγόραζε CDO. Πλήρωνε ένα ασφάλιστρο στην AIG και αν το CDO κατέρρεε η AIG θα έπρεπε να τον αποζημιώσει. Ποιο ήταν όμως εδώ το μεγαλύτερο πρόβλημα;

Ότι CDS είχαν δικαίωμα να αγοράζουν όχι μόνο οι κάτοχοι των CDO αλλά και όποιος άλλος το επιθυμούσε. Αυτό σημαίνει ότι αν κάποιο CDO κατέρρεε η AIG θα έπρεπε να πληρώσει πολλά χρήματα σε αποζημιώσεις, ακόμη και για ιδιώτες που δεν είχαν ρισκάρει με την αγορά  του CDO αλλά είχαν αγοράσει μόνο το αντίστοιχο CDS.

Ήταν σαν ασφαλίζουν πάρα πολλοί άνθρωποι το ίδιο σπίτι και όταν αυτό καίγεται να μπορούν όλοι αυτοί να αποζημιωθούν. Γιατί λοιπόν κάποιος που δεν του ανήκει το σπίτι, να μην προκαλέσει ο ίδιος την φωτιά;

Μέσω των CDS δόθηκε η δυνατότητα σε πολλούς κερδοσκόπους να ποντάρουν στην κατάρρευση των CDO.

Πράξη 6

Οι επενδυτικές τράπεζες αρχίζουν να αγοράζουν και οι αυτές τα CDS της AIG για τα παράγωγα CDO που οι ίδιες πουλούσαν. Δηλαδή προωθούσαν στους πελάτες τους CDO, τους τα πουλούσαν σαν κάτι ασφαλές και έπειτα «πόνταραν εναντίον αυτών» αγοράζοντας τα CDS.

Αφενός έτσι η επενδυτική αποκόμιζε κέρδη από την πώληση των παραγώγων και αφετέρου επιδίωκε σε βάθος χρόνου την κατάρρευση αυτών των CDO για να αποζημιωθούν. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να θέλουν να φτιάχνουν CDO «σκουπίδια» (περιελάμβαναν σε αυτά κυρίως δάνεια υψηλού κινδύνου) που εκτιμούσαν ότι κάποια στιγμή θα καταρρεύσουν και θα αποζημιωθούν οι ίδιες αφού όμως πρώτα θα τα έχουν πουλήσει.

Πράξη 7

Τα πολλά στεγαστικά δάνεια και η ευκολία στη χορήγηση τους οδήγησε στα ύψη τις τιμές των ακινήτων. Όταν όμως λίγα χρόνια μετά εκτοξεύθηκαν οι πλειστηριασμοί από τα μη εξυπηρετούμενα δάνεια, οι τιμές των ακινήτων άρχισαν να υποχωρούν με τρομερούς ρυθμούς.

Πολλοί δανειολήπτες πλέον δεν ήταν σε θέση να αποπληρώσουν τα δάνεια τους και σε συνδυασμό με τους μαζικούς πλειστηριασμούς προκλήθηκε κατακόρυφη ρίψη των τιμών της ακίνητης περιουσίας που οδήγησε σε αδιέξοδο: Τα στεγαστικά δάνεια δεν θα μπορούσαν να αποπληρωθούν στο έπακρο τους. Αυτό τι άλλο  προκάλεσε;

Προφανώς την κατάρρευση των CDO. Από την στιγμή που τα στεγαστικά δάνεια ξεκίνησαν να παρουσιάζουν «τρύπες», η αξία των CDO άρχισε να κατρακυλά και αυτή.

Πράξη 8

Αλυσιδωτές αντιδράσεις.Τράπεζες που χορηγούσαν στεγαστικά δάνεια υψηλού κινδύνου ξαφνικά ξέμειναν με πολλά από αυτά αφού οι επενδυτικές τράπεζες δεν ήθελαν πλέον να τα αγοράζουν. Οι επενδυτικές με τη σειρά τους  είχαν δανειστεί στο σύντομο παρελθόν τεράστια ποσά για να αγοράσουν στεγαστικά δάνεια και να φτιάξουν CDO όμως ούτε και αυτές είχαν προλάβει να τα πουλήσουν όλα.

Η επενδυτική Bear Stearn ήταν η πρώτη το Μάρτιο του 2008 που ξέμεινε από ρευστό. Τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους η Lehman Brothers (άλλη επενδυτική) χρεοκόπησε σοκάροντας την παγκόσμια οικονομία. Την ίδια ώρα ο κολοσσός AIG ήταν και αυτός στα πρόθυρα της χρεοκοπίας, σώθηκε από την Αμερικανική Κυβέρνηση και ένα τεράστιο ποσό των Αμερικανών φορολογούμενων πολιτών  δόθηκε για την αποπληρωμή των ασφαλίσεων CDS.

Κατακλείδα

Στελέχη επενδυτικών τραπεζών και της AIG αποκόμισαν εξωπραγματικά ποσά μέσω των bonus για τα CDO και CDS που πουλούσαν αντίστοιχα. Όταν αργότερα έσκασε η φούσκα των στεγαστικών δανείων, οι επενδυτικές τράπεζες και γενικότερα το παγκόσμιο τραπεζικό σύστημα έφθασε στα όρια της κατάρρευσης, όμως συγκεκριμένοι άνθρωποι και στελέχη επιχειρήσεων είχαν ήδη αυξήσει κατά πολύ τους τραπεζικούς τους λογαριασμούς. Η κρίση αυτή δημιούργησε τη μεγαλύτερη οικονομική ύφεση που γνώρισε ποτέ ο κόσμος.

Τα παράγωγα, που με μαθηματικά κυρίως εργαλεία προσπαθεί κάποιος να κρίνει την αξία τους και την απόδοση που μπορεί να έχει από αυτά σε βάθος χρόνου, έγιναν μέσω της απελευθέρωσης της αγοράς ένα σύστημα κερδοφορίας και αισχροκέρδειας που παρόμοιο του δεν είχε προηγηθεί.

Ακολούθησαν δεκάδες δικαστικές διαμάχες και εξεταστικές επιτροπές για αυτούς που θεωρήθηκαν υπαίτιοι της κρίσης όμως η υπερασπιστική τους γραμμή ήταν ότι η αγορά είναι ανεξέλεγκτη και ότι μπορούν να συμβούν λάθη και «ατυχήματα», όπως ισχυρίστηκαν ότι συνέβη και σε αυτή την κρίση.

Όλα τα παραπάνω μπορεί κάποιος να τα αναζητήσει αναλυτικότερα και με πιο συγκεκριμένες πληροφορίες σε χιλιάδες άρθρα που κυκλοφορούν στο διαδίκτυο, σε βιβλία που έχουν δημοσιευθεί για το θέμα καθώς και σε διάφορα ντοκιμαντέρ όπως το Inside job, το οποίο με ένα πιο Χολυγουντιανό στυλ επιχειρεί να δώσει φως (με κάποιες ανακρίβειες και υπερβολές προφανώς) σε μια από τις πιο "άτυχες" στιγμές της οικονομίας.

Στο παραπάνω κείμενο έγινε προσπάθεια για  την μεγαλύτερη δυνατή συμπύκνωση πληροφοριών που εξηγεί την κρίση του 2008. Προφανώς και δεν γίνεται ένα μόνο κείμενο να καλύψει όλη την έκταση, τις αιτίες και τις προεκτάσεις της.